وجه تمایز و تفاوت نظام آموزشی-پژوهشی دیرپا و عریق حوزه های علمیه با سایر نظامها و نهادهای علمی در طول سالیان متمادی ،عمدتاً در شیوه ها و روش های علم آموزی ، تعلیم و تربیت نمود می کرد،چنانکه این نوع از آموزش و تحصیل به پروراندن استعدادهای متعلمان منجر می گشت که سرمنزل مقصود فقاهت از رهگذر اجتهاد و فهم عمیق روشمند حاصل می شد.
جوهره نظام آموزشي حوزه عنصر اجتهاد است و اجتهاد يعني تحرك و تحول، نوانديشي و نوآوري مبتني بر مباني متقن و منطبق بر منطق موجه. هدفگذاری تحصیل ملکه اجتهاد و کسب قدرت نظریه‌پردازی از رهگذر سنجش و پروردن انواع استعدادهای فطری و بارآوردن شخصیت جامع الاطراف از جنبه‌های بینشی (عقائد)، منشی (اخلاق)، کنشی (سلوک/رفتار)، دانشی (علم) و توانشی (مهارت) است.
اجتهاد مدارانه، علم آموختن شیوه تعلیم و تعلم علماء و اساتید گرانسنگ بوده است که از همان( بدان أیدک الله تعالی) شروع و به جواهرمرحوم آیت الله نجفی(اعلی الله مقامه) ختم می گشت.
ما برآن هستیم که علم آموزی اجتهادی راکه یکی از بهترین شیوه های تعلیم و تعلم قلمدادمی شود را در قالب مشق اجتهاد بیان کنیم. خلأ نظام آموزشی امروزه حوزه های علمیه و طلاب محصل درآن ،نه با تغییرو تلخیص کتب جبران می شود، و نه باتقصیر وتطویل سنوات آموزشی! هر چند که هر کدام به جای خود حائز اهمیت است.بلکه راه تحول حوزه از معبر باز شناسی دقیق ، باز آرایی روز آمد، و اجرای صحیح سنت های آموزشی و پژوهشی ،پرورشی و زیستی آزموده و اصیل بازمانده از سلف صالح می گذرد. اگر سنت‌هاي ديرين و دقيق، اصيل و آزموده‌ي علمي و عملي حوزه‌هاي شيعي (صانها الله عن الحدثان)، احیاء و صورت‌بندي گردد که مشق اجتهاد نمونه ای بارز از آن سنت ها است،بنیان مرصوص علم آموزی حوزوی روزآمدی و کارآمدی خود را به عرصه عیان خواهد نمود.
تعریف مشق اجتهاد:
«مهارت‌آموزی» و «مهارت‌ورزي» «گام به گام» و «فرایندي» دانش پژوهان، «تحت هدایت» مستقیم اساتید هادي، طبق «برنامه و روش‌های مندرج» در این طرحواره، به انگیزه‌ی «تکوّن ملکه‌ی اجتهاد» در «علوم محوري» مورد تدریس در «مقاطع تحصيلي» حوزه .
به بیانی دیگری: شکل گیری تدریجی و تمرینی اجتهاد ورزی در طول دوران تحصیلی با تکیه بر مطالعات تحلیلی متون درسی و نقد آنها و مراجعه به کتب و متون موازی و کاربردسازی علوم پیشینی و تطبیقات آنها جهت ارائه نظر پژوهشی.
مشق اجتهاد در دو عرصه ارائه برنامه می نماید: تحصیلی(طلاب) و تدریسی (اساتید)به سبک سامرایی
اهمیت مشق اجتهاد
مشق اجتهاد یک روش و متد آموزشی مترقی و متعالی است که در آن دانش پژوه ضمن یافت و فراگیری کمال و تمام متن آموزشی و درسی با لحاظ وصول به غایت و اهداف تحصیلی آن علم و کتاب ، با مراجعه اختصاری (در حد وسع و توان) به دیگر متون موازی و احیانا اختلافی ، و با اتکاء به آموخته های پیشینی و ضمنی ، و کاربردسازی آنها اقدام به تحلیل و بررسی و تطبیق متون و اتخاذ موضع و رای صائب می کند . این شیوه و روش آموزشی در اثر ممارست و تمرین و مداومت موجب ساختن ذهن تحلیلی و حافظه نقادانه می گردد و منتج به ایجاد پژوهش های موضوع محورویا مساله محور می شود که در نتیجه آن علم آموز ضمن آشنایی با انظار و اختلاف اقوال ، مکاتب و مناهج مختلف به تدریج در مسیر و مسیل اجتهاد ورزی قرار می گیرد .
مشق اجتهاد و نظام علمی-آموزشی پرورش مآل:
برای دستیابی به این پیوند مهم می بایست به برخی ویژگی های راهبردی و کاربردی نظام علمی-آموزشی مبتنی بر نظریه آموزش (پرورش مآل)،که برآمد سنت های اصیل و آزموده ای هستند که در بستر تجربه ی هزارساله ی حوزه های علمیه ی شیعی فراچنگ آمده اند، اشاره نماییم:
– اهتمام به پروردن استعدادهاي فطري و به منصه‌ي فعليت‌نشاندن قواي خدادادي متربيان و ساخت شاكلهي «معرفتي»، «معنويتي»، «مهارتي» و «هويتي» آنان.
اين راهبرد، شاخص اصلي نظام مطلوب آموزشي ـ تربيتي حوزه قلمداد ميشود.
– «جامع‌الاطراف»، «منظومه‌وار» و «متوازن» نگريستن و عمل‌كردن در تعليم و تربيت متربيان و محقق‌ساختن نصاب مطلوب در عرصه‌هاي ده‌گانه‌اي كه بايد ذيل ابعاد چهارگانه‌ي شاكلهي شخصيتي آنان فراچنگ آيد.
اين راهبرد، در كنار راهبرد بالا، مهم‌ترين شاخص نظام آموزشي پيشنهادي است.
– قداست‌آميز، تكليف‌مدارانه‌بودن و عبادي قلمدادشدن تحصيل، تدريس و تحقيق.
– تتلمذ پايدار شاگردان نزد استادان برجسته‌ي مورد انتخاب خود، و برقراري روابط عاطفي معقول و نسبت «مريد ـ مرادي» سازنده ميان استاد و شاگرد بر اثر ملازمت پايدار شاگردان با استادان.
– استطاعت‌محور‌بودن طول مدت تحصيل پايه‌هاي درسي (و كميت دروس انتخاب‌شده براي هر سال تحصيلي) و نيز دخالت آزادانه‌ي علايق و سلايق طلاب در «گرايش تحصيلي»، و مهارت‌آموزي و انتخاب مشاغل و رسته‌هاي خدماتي پس از فراغت از آموزش.
– تمحض طلاب در درس و بحث طي سنوات تحصيلي پايه‌هاي سطوح و عدم اشتغال آنان به فعاليت‌هاي مزاحم و معارض با تحصيل.
– اصالت‌دادن به تفهم قضايا و «درك مطلب» و كسب ورزيدگي علمي، در خصوص علوم تحليلي و استدلالي و در مقاطع تحصيل سطوح عالي و مراحل عالي و پيشرفته‌ي مواد، به‌جاي اهتمام به «حفظ مطلب» و انباشت انبان ذهن از علم حصولي.
– توجه جدي به نقش و سهم فوق‌العاده‌ي روش در تعليم و تربيت، و رعايت تناسب روش با موضوع و متعلق مورد آموزش و پرورش (ماده‌ي درسي، عرصه و مقطع تحصيلي).
– استفاده‌ي حداقلي از جريان تكسويه‌ي تدريس و تدرس به شيوه‌ي «القا از سوي استاد» و «تلقي از سوي شاگرد»، بلكه حصر اين شيوه به دوره‌هاي تحصيلي ابتدايي و مراحل مقدماتي ارائه‌ي دانش‌ها.
– استخدام همزمان چشم و گوش، ذهن و زبان دانش‌پژوهان، در روند تدريس، با استنطاق علمي محصل و ارائه‌ي برخي دروس با استفاده از ابزارهاي چندرسانه‌اي.
– فرايندوارگي روند تحصيل و تدريس (= پيش‌مطالعه + تقرير محتواي درس + تطبيق متن + پس‌مطالعه + مراجعه به شروح و متون موازي + مباحثه‌ي گروهي + رفع اشكال) طبق قاعده‌ي تعليمي ـ تربيتي «الدرس حرفٌ والتكرار الفٌ»، به انگيزه‌ي نهادينه‌سازي معرفت و ملكه‌كردن قضاياي علمي در ذهن و زبان دانش‌پژوهان.
– اهتمام جدي به تمرين و كارورزي، تطبيق و كاربست پيوسته‌ي آموخته‌ها، عدم قناعت به شاهدمثال‌هاي رايج.
– منعطف و متغير‌بودن طول مدت تحصيل، اقتضايي و متكثر‌بودن تقويم آموزشي، براساس استعداد و جديت تحصيلي طلاب و امكانات هر واحد آموزشي.
– اهتمام ويژه به قوت و دقت علمي در دوره‌ي مقدمات در تعلم قواعد ادبي ـ زباني فهم متن (صرف، نحو و علوم بلاغي) و قواعد صوري تفكر و استدلال (دانش منطق)، به‌عنوان اساس و خميرمايه‌ي مهارت‌هاي مورد نياز در همه‌ي ادوار تحصيلي.
– جمع‌گرايي و گروه‌ورزي علمي دانش‌پژوهان در روند اجراي برنامه‌هاي آموزشي و پژوهشي، ازجمله از طريق تشكيل فعال روزانه‌ي حلقات مباحثه‌ي دروس محوري و مطالعه‌ي گروهي آنها، تحت نظارت استاد هادي
– تحصيل «تك‌متن»، در پايه‌هاي مقدمات و مراحل مقدماتي علوم، و تحصيل «چندمتني» با الزام به مراجعه به متون موازي، در مقطع آموزشي سطح دو و سه (و مراحل متوسطه)، و تحصيل «فرامتني» (مسئله‌محور/ نظريه‌مدار) و مراجعه به نظريه‌هاي مختلف در مقطع خارج.
– پژوهش‌ورزانه‌بودن روند تحصيل (پژوهش را به خدمت آموزش‌گرفتن، با كاربست شيوه‌هاي مناسب هر ماده‌ي درسي و پايه‌ي تحصيلي) ازجمله: «تلخيص متنِ» درس، اجراي «پژوهش‌هاي تحصيلي» بيناپايه‌اي با ارائه‌ي متناوب مقاله و مسودّه، «تقريرات‌نويسي»، «پايان‌نامه‌نگاري» براي هركدام از مواد و مقاطع (در زمان اتمام هر دانش و مقطع).
– دامن‌زدن به حس پرسشگري و تقويت روح كنجكاوي دانش‌پژوهان، در خلال ادوار تحصيلي برحسب سطح درك و معرفت آنان.
– تقويت تفكر انتقادي، اعتماد به نفس و جرئت علمي دانش‌پژوهان در جهت مواجهه‌ي منتقدانه با مشهورات و تحصيل استقلال رأي.
– تمهيد مواجهه‌ي فرانگر و مشرفانه‌ي دانش‌پژوهان با علوم اصلي و معارف محوري، با ارائه‌ي دروس رسمي مستقل در زمينه‌ي فلسفه و تاريخ علوم و نقد آراي مهم اصحاب هر علم و وضع كنوني هركدام از علوم موجود.
– اهتمام به سنجش درك علمي دانش‌پژوهان، به‌جاي اندازه‌گيري محفوظات آنان در فرايند ارزيابي پيشرفت تحصيلي و فعليت‌يابي ابعاد استعدادي طلاب، با استفاده از شيوه‌هاي مطمئن و حدالامكان غيرمستقيم.
مشق اجتهاد و طرح جامع هدایت تحصیلی:
طرح جامع هدایت تحصیلی فراگیر طلاب که بمثابه سند آموزشی – تربیتی طلاب تمامی لحاظ گردیده شده است بصورت متضلع و همه جانبه نگر است که یکی از ابعاد آن روش تحصیلی طلاب و نحوه تدریسی اساتید حوزه می باشد که طرح واره مشق اجتهاد درصدد بیان چگونگی،شرایط و شیوه های این بعد از طرح جامع هدایت تحصیلی می باشد. به بیانی دیگر یکی از پایه هاو ارکان طرح جامع هدایت تحصیلی طرح واره مشق اجتهاد می باشد.
- فصل اول
اهداف سه گانه(بنیادی،راهبردی،کاربردی) طرح واره مشق اجتهاد به شرح ذیل می باشد :
۱)اهداف بنیادی:برای اجرای این طرح واره،دو هدف بنیادی و کلان متصور است:
الف) تربیت منابع انسانی متخصص مجتهد تراز عصر بر اساس سنت های اصیل حوزوی
ب) تولید معرفت دینی صائب و روزآمد
۲) اهداف راهبردی و کاربردی:
*پیوند میان پژوهش، آموزش و کاربردسازی در متون درسی
*عمق بخشی تحصیلی طلاب و ارتقای درک آنان از دروس مورد تدریس
*پرورش قوه ی نقد و تقویت رویکرد اجتهادی
*توانمندسازی پژوهشگران ، شناسائی و تحلیل نیازها و تبدیل آنها به مسأله با تأکید بر رویکرد اجتهادی و استفاده از روشها و الگوهای پژوهشی مختص هر علم و کتاب آموزشی
*تقویت و توسعه روشها و مبانی تحقیق با شاخص‌های کارآمدی، استناد و عقلانیت
*کارآمدسازی و چابک سازی فرآیند پژوهش
* ترسیم چشم انداز هندسه علوم و تبیین افق آموزشی هر علم
*تقویت اعتماد به نفس در طلاب و کسب تجربه ی عملی برای اجتهاد ورزی در متون و علوم دینی
* احیاء سنت علمی و سبک سامرایی میرزای شیرازی
به عبارتی دیگر و واضح تر اهداف دانشی روش مشق اجتهاد به تقسیم ذیل می باشد:
الف) تعمیق بخشی : شناسایی و کار بر روی مسائل نیاز به تعمیق ، بررسی اقوال و اختلاف آن و جهت گیری اجتهادی ، تتمیم های دانشی ، مباحث میان رشته ای
ب ) کاربردسازی علوم : ترسیم نظام و هندسه جامع علم ،تطبیق فروع بر اصول ، ارجاع جزئیات به کلیات
پ ) اجتهاد ورزی : اتخاذ مبنا ،مکتب شناسی تطبیقی ، خلاقیت و افق گشایی و تولید علم ، نظام سازی علم
تذکار : مشق اجتهاد در امتداد و در راستای سبک تحصیلی اصیل حوزوی با تحفظ بر شیوه ها و سنت های تحصیلی ، مبتنی بر هدف گذاری تحصیلی مقاطع و دروس هر پایه و بر اساس قابلیت های هر کتاب درسی پایه ریزی می گردد.
قلمرو طرح وگستره مخاطبین:
همانطوری که در مقدمه و تعریف طرح مشق اجتهاد متذکر شدیم، مخاطبین این روش تعلیم و تعلم تمامی طلاب بر حسب شرایط و استعدادها و توانایی های خود ، و اساتید واجد شرایط با لحاظ سوابق تحصیلی و تدریسی می باشند.و باید به این نکته توجه داشت که اجتهادورزی در هر مقطع و پایه و هر مواد درسی و کتابی متناسب با آن می باشد فلذا می بایست برای هر یک از مقاطع و پایه های تحصیلی متناظر با مواد درسی و سرفصل های آموزشی آن مشق اجتهاد را بومی سازی نمود.
– از باب تمثیل مشق اجتهاد در کتاب الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة را در ذیل بیان خواهیم نمود.
سیاست ها و خطوط کلی حاکم بر طرح واره مشق اجتهاد:
ویژگی های راهبردی نظام علمی – آموزشی پرورش مآل اهم سیاست ها و خطوط کلی حاکم بر طرح مذکور را تبیین می کند ،که علاوه بر آنها به موارد ذیل نیز می توان اشاره نمود:
– بومی سازی طرح واره بر اساس جدول دروس مشق اجتهاد با لحاظ قابلیت دروس
– حدالامکان رعایت مقررات آموزشی ابلاغی از سوی مرکز مدیریت در تدوین مشق اجتهاد دروس
– لحاظ قابلیت و استعداد کلاس ها و طلاب
– اجرای مشق اجتهاد در امتداد ودر راستای سبک تحصیلی متداول حوزه
– ایجاد انگیزه واعتماد نسبت به دروس حوزوی
– پروراندن استعداد وقوه نقد وتقویت رویکرد اجتهادی
ارکان اجرائی طرح واره مشق اجتهاد به تفکیک وظائف:
در اجرای طرح واره مشق اجتهاد عناصری بصورت مستقیم و غیرمستقیم دخالت دارند،و لازم به ذکر است که محوریت اجرای این طرح با معاونت آموزشو با عاملیت اساتید خصوصا اساتید هادی می باشد و سایر ارکان نیز بر حسب وظایفی که تبیین خواهد شد،ایفاء نقش می کنند.
１. مقام تولیت
– هدایت و حمایت معنوی و علمی و مادی از تدوین ،تصویب و اجرای طرح
– تایید اساتید هادی برای پایه ها و طلاب سطوح تحصیلی
– نظارت کلان بر روند اجرای طرح واره مشق اجتهاد
２. مدیر مدرسه
– هدایت و راهبری اجرای طرح با محوریت معاونت آموزش
– ساماندهی ارکان و عناصر طرح و هماهنگی میان معاونت ها
– پایش مستمر طرح
– نظارت بر حسن اجرای طرح
– پیگیری بمنظور تامین نیازمندیهای اجرای طرح
３. معاون آموزش
– تهیه تقویم زمانبندی اجرایی با هماهنگی اساتید هادی
– راهبری مباشرتی اجرای طرح با همکاری اساتید هادی
– نظارت و عارضه یابی مستمر اجرای طرح
– ارائه گزارش مستمر پیشرفت اجرای طرح
４. معاون پژوهش
– تهیه تقویم پژوهشی متناظر به فعالیت های مندرج در طرح
– راهبری پژوهشی اجرای طرح با همکاری اساتید هادی
– برگزاری سلسله جلسات مستمر پژوهشی با اساتید هادی جهت تولید ریزپژوهش های تحقیقی
– نیاز سنجی مقدمات پژوهشی و پیگیری تهیه آنها
５. اساتید هادی
– تهیه تقویم ریزفعالیت های اجرایی طرح با هماهنگی سایر اساتید مدرس
– نظارت بر روند اجرایی طرح با لحاظ فعالیت های گام به گام طلاب تحت هدایت
– تهیه و تکمیل کارنامه ریز فعالیت های مشق اجتهاد برای یکایک طلاب
– تهیه و ارائه گزارش مستمر و متناوب
– برگزاری جلسات مشق اجتهاد به شیوه سبک سامرایی برای پایه های تحت هدایت
– هماهنگی با معاونت پژوهش جهت اجرایی شدن ریزپژوهش های دروس
６. طلاب
– انجام دقیق و گام به گام فعالیت های ارائه شده از سوی اساتید هادی
– ارائه دروس به سبک سامرایی بر اساس جدول ابلاغی از سوی اساتید هادی
– انجام پژوهش موظفی دروس با محوریت اساتید هادی و معاونت پژوهش
– ارائه گزارش پیشرفت فعالیت ها به اساتید هادی
- فصل دوم
جدول علوم و معارف مشمول طرح واره مشق اجتهاد
– در تهیه جدول دروس مشق اجتهاد می بایست دروس محوری اصلی در متن طرح واره مشق اجتهاد قرار دارد.
– توجه به جدول دروس و مهارت های لازم التحصیل مقاطع تحصیلی جهت درج عناوین مکمل مرتبط با دروس مشق اجتهاد
– برای هر عنوان درسی با عنایت به کتاب مورد تدریس و قابلیت های مختص آن،شیوه اختصاصی مشق اجتهاد مناسب آن طراحی و به عنوان پیوست به طرح واره الصاق می گردد.
– با توجه به مطالعات بینا موضوعی و رشته ای در طرح مشق اجتهاد در مرحله عملیاتی طرح لزوم اشراب عناوین و موضوعات مکمل در عناوین محوری ضروری می باشد.
پایه تحصیلی عنوان درس محوری عناوین دروس مکمل عنوان درس محوری عناوین دروس مکمل
۱ صرف نحو/هدایه
۲ نحو/سیوطی منطق
۳ بلاغت نحو/مغنی
۴ فقه/لمعه اصول/مظفر
۵ فقه/لمعه اصول/مظفر
۶ فقه/لمعه اصول/مظفر
۷ فقه/مکاسب(بیع) اصول/رسائل
۸ فقه/مکاسب اصول/رسائل
۹ فقه/مکاسب اصول/کفایه
۱۰ فقه/مکاسب اصول/کفایه
مراحل ، مدت اجرای طرح ، دست آورد ها و نتایج مورد انتظار
با توجه به اهداف طرح و نظر به علوم و معارف تشکیل دهنده ی آن ( در ماده ی قبل بدان اشاره شد) ، مراحل و مدت اجرای آن و نتایج مورد انتظار به شرح ذیل می باشد:
الف) مرحله ی سه ساله ی اول(دوره مقدمات) که دوره حصول تسلط محصل بر عمده قواعد لفظی – زبانی(صرفی،نحوی،بلاغی) فهم متن و نیز کسب توان لازم در روش تفکر(منطق)
توقع می رود دانش آموختگان «مستعد» و « مجد» با طی این مراحل و کسب امتیاز های لازم ، آشنایی عمومی با مجموعه ی دانش های ادبی – عربی ،تسلط کافی بر قواعد ادبی و کسب توانایی در فهم فنی متون دینی(کتاب و سنت)و استفاده از متون تخصصی معاصر به همراه ارائه مقالات علمی را داشته باشند.
ب) مرحله ی سه ساله ی دوم (سطح ۱) که دوره آشنایی مقدماتی و عمومی با فقه و تفقه از رهگذر تحصیل دو علم اصول و فقه و علوم و معارف مرتبط با آن می باشد.
توقع می رود دانش آموختگان «مستعد» و « مجد» با طی این مراحل و کسب امتیاز های لازم:
１. آشنایی اجمالی با تاریخ،ادوار و تطور،مکاتب،اصطلاحات و ادبیات دانش علم اصول فقه،و تسلط لازم بر مباحث اصول فقه به همراه ارائه مقاله علمی را داشته باشند.
２. آشنایی اجمالی با تاریخ،ادوار و تطور،مکاتب،اصطلاحات ، ادبیات وساختارهای دانش علم فقه ؛آشنایی اجمالی با قواعد فقهی ؛و تسلط نیمه استدلالی بر دوره فشرده فقه به همراه ارائه مقاله علمی را داشته باشند.
پ) مرحله دو ساله ی ( سطح ۲) که دوره تحصیل مشرفانه ، پرسشگرانه و مهارت ورزانه دو دانش فقه و اصول و علوم و معارف مرتبط با آن می باشد.
توقع می رود دانش آموختگان «مستعد» و « مجد» با طی این مراحل و کسب امتیاز های لازم:
１. آشنایی مشرفانه و نقادانه با تاریخ،ادوار و تطور،مکاتب،اصطلاحات ،ساختارها و ادبیات دانش علم اصول فقه،و تسلط لازم بر مباحث و اختلاف اقوال اصول فقه ، به همراه تطبیقات توام با تمرین مهارت ورزانه و ارائه پایان نامه را داشته باشند.
１. آشنایی مشرفانه و نقادانه با تاریخ،ادوار و تطور،مکاتب،اصطلاحات ، ادبیات وساختارهای دانش علم فقه ؛آشنایی متوسطه با قواعد فقهی ؛و تسلط استدلالی بر ابواب منتخب فقه(مکاسب)، به همراه تمرین های مهارت ورزانه و ارائه پایان نامه را داشته باشند.
２. آشنایی لازم با تاریخ حدیث و علوم حدیث،شناخت جوامع حدیثی شیعه و سنی و آشنایی اجمالی با رجال شناسی را داشته باشد.
- فصل سوم
الگوریتم و روش مشق اجتهاد
مقصود از ‹‹ الگوریتم›› ، ارائه روند قدم به قدم انجام یک کار اســـت كه از یک نقطه مشخص شروع می شـــود و به صورت مرحله به مرحله، به ترتیب انجام میشود و در یک نقطه مشخص پایان می پذیرد. تعیین دقیـــق جزئیات و ترتیب مراحـــل و نحوۀ به پایان رســـیدن فعالیتها، مشخصه های یک فعالیت الگوریتمی است.
مقصود از ‹‹ روش ›› مجموعه مرحله به مرحله ی انجام یک فعالیت است که سبب ایجاد اثری می شود. این
تعریف را میتوان با یک لایه برداری، اینگونه هم بیان کرد: روش، دســـتورالعمل تجزیه و ترکیب در داده های موجود است که سبب حل مسئله ای و دستیابی به داده جدیدی می شود.
ویژگی های الگوریتم مشق اجتهاد بدین قرار است:
۱.تعداد دستورالعمل ها مشخص باشد
۲ .ابتدا و انتهای دستورالعمل ها برای انجام دهنده تعریف شده باشد
۳. در فهم و اجرای دستورالعمل ها تنها یک حالت، ممكن باشد و برداشت های متعدد نشود
۴. هریک از دستورالعمل ها به تنهایی قابل فهم و اجرا باشد.
بنابر تعریفی که از سبک تحصیلی – تدریسی مشق اجتهاد ارائه نمودیم،الگوریتم و روش گام به گام رامی توان به مانند جدول زیر طرح نمود:
مراحل گام به گام مشق اجتهاد (الگوریتم مشق اجتهاد)
ردیف مرحله عملیاتی ریز فعالیت ها و گام ها
۱ فهم سطحی ۱.پیش مطالعه کتاب/خلاصه درس/نمودار
۲. یادداشت مطالب بغرنج که فهم آنها میسور نبود
۲ فهم تکمیلی ۳.حضور فعال در کلاس درس و تکمیل نواقص و بیان اشکالات و یادداشت برداری
۳ فهم عمیق ۴.مطالعه شروح (از آسان به سخت) و یادداشت برداری
۵. مطالعه تعلیقات و حواشی کتاب درسی
۶. مطالعه مطالب مکمل هر موضوع از عناوین دروس مکمل و یادداشت برداری
۴ فهم منتقدانه ۷.مطالعه کتب موازی و یادداشت برداری
۸.مطالعه مقالات علمی مرتبط با موضوع و یادداشت برداری
۹.جمع بندی و تطبیق نظریات موجود مختلف و متفاوت
۵ فهم نوآورانه ۱۰.بررسی ادله و استدلال های تمامی نظریات و یادداشت برداری
۱۱.تطبیق و مقابله استدلال ها و نظریات و جمع بندی
۱۲.اتخاذ نظر صائب و بیان دلیل
۶ ارزیابی فهم ۱۳.تشکیل حلقات مباحثه ی علمی(به معنای واقعی کلمه)
۱۴.تقریر نویسی تمامی سطوح فهم بصورت ریزپژوهش مساله محور
۷ ارائه ۱۵.ارائه کنفرانس درس در کلاس مربوطه
۱۶.ارائه مقاله به استاد هادی
شیوه ارائه کلاسی مشق اجتهاد به سبک سامرایی:
به‌جهت كارايي و كمال فوق‌العاده‌ي سبك سامرايي ـ كه به‌نظر حضرات اساتید مناسب‌ترين شيوه‌ي آموزشي براي سطوح عالي و خارج در حوزه است ـ اينجا ضمن تبيين اجمالي آن، نكاتي را درباره‌ي مزاياي اين سبك مطرح مي‌كنيم:
ميرزاي مجدد، آيت‌‌الله سيدمحمدحسن شيرازي (۱۱۹۴ـ۱۲۷۳ق)، صاحب حكم تحريم تنباكو و پرچمدار سترك مبارزه با استعمار در آموزش طلاب، سبك خاصي را ابداع كرد كه به‌سبب استقرار ايشان در شهر سامرا، اين شيوه‌ي آموزشي به سبك سامرايي مشهور شد. در اين شيوه‌ي آموزشي برخلاف روال رايج كه جلسات درس استادمحور است، كلاسِ درس، شاگردمحور است، و براي پيشبرد بحث، استعداد، تلاش و فهم خود شاگردان به‌طرز نماياني به‌كار گرفته ميشود؛ اين رويّه با روش‌هاي گوناگون، طلبه را وادار به تأمل و تفكر، تحقيق و تلاش علمي مي‌كند.
در اين سبك آموزشي، ضمن حفظ محوريت علمي و ارشادي استاد، با تأكيد بر حضور فعال و نقش‌آفرينانه‌ي دانش‌پژوهان در مباحث، كرسي درس به‌صورت چندجانبه اداره ميشود؛ استاد طرح مسئله و هدايت آزاد جلسه را برعهده دارد، اما شاگردان مكلفند كه با اتكا به مطالعه‌ي كافي پيشيني و مراجعه به آراي مختلف در زمينه‌ي مسئله‌ي مورد بحث، محتواي جلسه‌ي درس را فراهم آورده، در قالب بحث با هم‌شاگردي‌ها در حضور استاد مباحث را پيش ببرند، تا بر اثر بحث فعال چندسويه به حل مسئله و نظر مختار دست يابند.
نكات زير ازجمله‌ي مزاياي سبك سامرايي از نظر تأثير بر محيط تحصيل، خاصه «فضاي جلسه‌ي درس»، و از جهت «آثار رواني»، «آثار اخلاقي»، «آثار علمي»، «آثار مهارتي»، و نيز «محسنات مديريتي» (به‌ويژه در شرايط كنوني حوزه و البته با نگاهِ تكميلي و تكاملي بدين شيوه‌ي آموزشي ـ تربيتي) است:
۱٫ از ميان‌برخاستن آفت تعلل و تنبلي تحصيلي، به‌جهت به‌وجودآمدن اهرم جمعي براي جديت در مطالعه، مباحثه و ورود به بحث در جمع.
۲٫ پويا و نشاط‌انگيزشدن فضاي جلسه‌ي درس.
۳٫ ايجاد و ارتقاي اعتماد به نفس طلاب با واگذاشتن جريان جلسه‌ي درس به آنان.
۴٫ ايجاد محيط طبيعي براي تضارب آرا و تقويت عملي آزادانديشي بين طلاب.
۵٫ تقويت روند رقابت در رشد تحصيلي بين طلاب.
۶٫ آموزش عملي اخلاق نقد، تضارب فكري و تحمل مخالف.
۷٫ امحاي مطلق زمينه‌ي تخلف و تقلب در فرايند تحصيل (مطالعه، مباحثه، تقريرنويسي، و …) و امتحان.
۸٫ استعدادسنجي و گرايش‌شناسي اطمينان‌بخش يكان‌يكان دانش‌پژوهان به‌صورت تدريجي و به‌اتكاي شهود عيني.
۹٫ فراهم‌شدن امكان هدايت تحصيلي دقيق طلاب و برنامه‌ريزي آموزشي فراخور استعداد و علايق هركدام از آنان.
۱۰٫ شكوفايي و پروردگي استعدادهاي گوناگون شاگرد، به‌ويژه در زمينه‌ي خلاقيت علمي و نظري.
۱۱٫ عمق و گستردگي قلمرو فراگيري در موضوع مورد بحث، به‌علت واداشتن طلاب به مطالعه‌ي منابع مختلف و مباحث مرتبط با مسئله.
۱۲٫ هضم‌شدن مطالب مورد بحث و تبديل‌شدن آموخته‌ها به ملكه‌ي ذهني دانش‌پژوهان.
۱۳٫ نيل به نظر در بستر پژوهش (پژوهش‌ورزانه‌بودن آموزش) به‌جاي اختيار رأي برحسب القاي استاد.
۱۴٫ رشد تدريجي افراد ضعيف در فضاي تعاملي با افراد قوي‌تر گروه.
۱۵٫ مهارت‌آموزي تدريجي و طبيعي طلاب در زمينه‌هاي تحقيق، تدريس، نگارش، بيان و مديريت جلسه.
۱۶٫ آموزش عمليِ كار علميِ گروهي.
۱۷٫ ارزيابي پويا و پيوسته‌ي پيشرفت تحصيلي و رشد علمي دانش‌پژوهان، و بي‌نيازشدن از برقراري امتحان متعارف شفاهي و كتبي.
۱۸٫ كاهش اضطراب‌هاي ناشي از دفعي‌بودن برنامه‌هاي سنجش تحصيلي.
۱۹٫ فراهم‌شدن امكان توليد آثار مكتوب از سوي طلاب در زمينه‌ي مباحث مطرح‌شده در خلال دروس در مقطع تحصيلي.
۲۰٫ برخوردارشدن استاد از مجال كافي براي هدايت مشرفانه‌ي مباحث (به‌جاي صرف وقت براي القاي مطالب خرد و درگيربودن با مباحث فرعي) و داشتن فرصت رسيدگي به يكان‌يكان طلاب، متناسب با نقاط ضعف و قوت آنان.
۲۱٫ فراهم‌شدن امكان رده‌بندي دقيق علمي و معنوي دانش‌آموختگان و اعطاي گواهي تحصيلي برحسب صفت و صلاحيت هريك.
يادآوري ميشود: (برخلاف روال رايج كنوني) در سنت علمي اصيل و كهن حوزه، متن متحدالشكل و مشترك‌المضموني به‌عنوان گواهي تحصيلي براي دانش‌آموختگان صادر نمي‌شد، بلكه براي هر فرد برابر با ويژگي‌هاي علمي، اخلاقي، مهارتي و مراتب معنوي وي متني از سوي استاد (با عنوان اجازه) تنظيم و اعطا مي‌گرديد. هركدام از اوصاف و عبارات به‌كاررفته در اين متونِ متين مشحون از ظرائف و طرائف، حاوي نكته‌اي و حاكي از حيثيتي درباره‌ي شخصيت دريافت‌كننده‌ي اجازه بود.
۲۲٫ كاهش هزينه‌ي مادي و معنوي مديريت حوزه، به‌جهت مشاركت جدي مدرسان و محصلان در تدبير و تمشيت امور علمي ـ معنوي مدرسه.
مشق اجتهاد در کتاب «الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه »
کتاب «الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه» اولین کتاب درسی فقه در حوزه است. اصل کتاب، نوشته شهید محمد بن جمال الدین مکی عاملی (۷۳۴ ۷۸۶ ق) معروف به شهید اول است که در قرن دهم، توسط شهید ثانی زین الدین جبعی عاملی (۹۱۱ ۹۶۶ ق) شرح گشته و از همان تاریخ به عنوان کتاب درسی حوزه های علمی مطرح گردیده است. با این حساب حدود ۴ قرن است که طالبان علوم دین از رهگذر این اثر پرقیمت با کلیّات دانش فقه آشنا می گردند.
بر اساس برنامه مدیریت حوزه، دوره این کتاب حدود ۳ سال (پایه های چهارم و پنجم و ششم) طول می کشد و در کنار آن، دو دوره علم اصول فقه از ابتدا تا انتها در نظر گرفته شده است. «شرح لمعه» اولین تجربه طلبه در معاشرت طولانی با یک کتاب درسی است که گاه موجب خستگی و ملالت خاطر می گردد و گاه به جهت تنوع فضای ابواب و تازگی مباحث و دقت های ویژه، طراوت و اشتیاق می آفریند.
این کتاب مجموعه پنجاه و سه رساله در ابواب مختلف فقه است که به ترتیب زیر از «طهارت» آغاز و به «دیات» پایان می پذیرد.
– شیوه های آموزشی روش مشق اجتهاد در کتاب شرح لمعه :
الف) مباحث فقهی کلان و نگاه بیرونی به کتاب شرح لمعه :
۱ . تبیین فقه و جایگاه آن در علوم انسانی اسلامی
۲ . تنظیم و تدوین تطورات و دوره های فقه ( تاریخ فقه )
۳ . ترسیم هندسه و ساختار علم فقه بر اساس نظریات قدیم و جدید
ب) مباحث فقهی ناظر بر کتاب شرح لمعه و نگاه اجتهادی به مسائل و موضوعات :
۱. تنظیم قواعد فقهیه تمامی ابواب به تفکیک و بر اساس مسائل عمده و تطبیق آن
۲. جمع آوری استدلال های فقهی؛ عنوان گذاری و دسته بندی آنها؛ با مراجعه به کتب موازی فقهی بصورت نیمه استدلالی و تطبیق اهم مباحث اصولی در متن ( کتاب الفقه الاستدلالی ایروانی پیشنهاد می شود)
۳. جمع آوری اصطلاحات فقهی هر یک از ابواب؛ تنظیم الفبایی آنها؛ تهیه یک فرهنگ مفاهیم فقهی و دست کم علامت گذاری یا رنگ آمیزی اصطلاحات در کتاب.( ر . ک اصطلاحات الفقه )
۴. تصحیح و ویرایش کامل متن.
۵. خلاصه نموداری مباحث و تسهیل فهم آن.
۶. دقت در روش تحقیق شارح؛ جمع آوری همه فعالیت هایی که شهیدثانی در شرح کتاب لمعه انجام داده است؛ نگارش مقاله ای توصیفی یا گزارشی انتقادی در این موضوع و ارزیابی شخصیت علمی شارح.
۷. جمع آوری آیات مرتبط با هر باب.( آیات الاحکام اجمالی )
۸ . مقایسه آرای شهید با فتاوای برخی از فقهای معاصر
عمده ویژگی های تحصیل کتاب شرح لمعه با روش مشق اجتهاد:
۱) آشنایی با ساختار دانش فقه – توان فقهی
۲) جغرافیا و پیکره علم فقه(گزاره ها ابواب جایگاه ها)
۳) زبان، اصطلاحات و مفاهیم و قواعد فقهی
۴) روح فقه و سلیقه حاکم بر تشریع
۵) استدلال فقهی با کاربرد سازی اصول فقه و ادبیات عرب
۶) سبک بیان فقهای گذشته
۷) تاریخ فقه(فقها کتب مباحث)
۸) آراء و نظریات مهم، قول مشهور و فقهای شیعه
